Nhà gỗ cổ truyền Đồng bằng Bắc Bộ và ông "Lỗ Ban Hải Hậu"

Người xưa nói, là trai sinh ở trên đời phải làm được 4 việc: làm một ngôi nhà, đẻ một đứa con, trồng một cái cây và viết một cuốn sách.

Ở Bắc Bộ Việt Nam xưa, trong việc làm nhà, làm được một ngôi nhà gỗ Bắc Bộ là cả một sự kỳ công, là cả một cơ nghiệp. Kiến trúc nhà gỗ cổ Bắc Bộ, bao đời, đã là niềm tự hào của người Việt, đã là kiến trúc dân gian - dân sự, lại còn được đẩy cao lên qua kiến trúc cung đình, kiến trúc tôn giáo, đặc biệt là kiến trúc Phật giáo.

Đại thể, nhà gỗ cổ Bắc Bộ chia làm 5 loại cấu trúc, xếp hạng sang - khó, từ trên xuống dưới như sau:

1 - Bò cốn. 2 - Thượng bò hạ kẻ. 3 - Chắp bê. 4 - Kẻ chuyền treo chuông (còn gọi là kẻ chuyền hay kẻ chuyền trơn). 5 - Đá pha (Hạ bò thượng bê hoặc Hạ bê thượng bò).

Đi với các kiểu cấu trúc ấy, là hàng loạt các "cấu kiện" - thành phần khác: cột cái, cột con (cột nách), cột quân, xà lòng (quá giang), xà nách, xà khóa, bờ, trụ, tụ, bảy kẻ, bảy buông, dép, ngưỡng bồ, tảng bồng chạm trổ Lý - Trần - Lê...v.v và v.v...

Nguyễn Vũ Pháp

Riêng mỗi bộ cửa bức bàn (ở từng gian) cũng đã là cả một công trình nghệ thuật. Nó phải đúng là Cửa thùng khung khách. 4 cái cánh của nó phải là các bức chạm nổi hoặc chạm lộng, các "tiểu cảnh" kinh điển: Tùng - Cúc - Trúc - Mai, rồi Nho Sóc, Mai Điểu,...v.v.

Xưa kia, tất cả là làm thủ công. Bây giờ máy cưa, máy xẻ, máy bào, máy khoan hiện đại đã đỡ người nhiều việc nặng, nhưng chạm trổ, trau chuốt nghệ thuật, thì phi bàn tay người thợ - nghệ nhân, không máy móc nào làm được. Tất cả đều bằng lõi lim, không tỳ vết.

Không mấy người, mấy hiệp thợ còn có thể làm từ A tới Z, những ngôi nhà - tác phẩm kiến trúc cổ truyền ấy. Ai làm được, hiệp thợ nào làm được, họ là những nghệ nhân.

Với các nghệ nhân này, toàn bộ "mực thước" của ngôi nhà đều nằm ở cái "Thước Lỗ Ban". Lỗ Ban là ông tổ nghề mộc phương đông, từ cổ đại. Cái thước ấy chứa toàn bộ các tỷ lệ kiến trúc, quan trọng nhất là tỷ lệ chia hoành. Trong đó, tỷ lệ cơ bản là tỷ lệ giữa chiều cao cột quân và chiều cao cột cái - 2/3 - rất giống với "Tỷ lệ vàng" của kiến trúc và hội họa cổ điển phương Tây.

Tôi may mắn được quen và được xem một người, một hiệp thợ như vậy. Đó là Nguyễn Vũ Pháp (còn gọi là Phát) và hiệp thợ của anh, họ đều ở Hải Hậu, Nam Định. Tiền nhân của họ đã từng được mời tham gia làm chùa Cổ Lễ, chùa Tùng Lâm, chùa Dâu, chùa Keo, chùa Bút Tháp,... và bao nhiêu nhà cho quan lại, hào phú, dân thường xưa nay.

Riêng Nguyễn Vũ Pháp và hiệp thợ của mình đã làm và phục chế hàng trăm nhà gỗ Bắc Bộ như vậy, ví dụ như Resort Tản Đà ở Sơn Tây cũ, Resort Đồi Trinh Nữ ở Phổ Yên - Thái Nguyên, từ đường kiêm nơi dưỡng già của một "đại gia" ở Núi Voi, Hải Phòng,... Nguyễn Vũ Pháp cũng đã xuất khẩu nhà gỗ cổ Bắc Bộ sang Thái Lan cho Việt Kiều với rất nhiều thủ tục khắt khe, bảo đảm "vô trùng" khi thông quan.

Nhìn những ngôi nhà gỗ cổ, người ta dỡ bán để xây biệt thự nhiều tầng, được Pháp và những người thợ của anh phục chế, như là thấy hồn vía dân tộc vừa được gọi về. May là cũng còn nhiều người tìm mua lại những ngôi nhà như thế. Bên cạnh xu hướng chạy theo kiến trúc nhà ở hiện đại đương thời, Nguyễn Vũ Pháp vẫn tìm ra khá nhiều người muốn dựng "nhà cổ", có khi phục chế như vừa nói, có khi là được làm mới hoàn toàn.

Đại đức Thích Nguyên Thành, cử nhân Phật học, nhiều năm làm Trưởng ban Trị sự Hội Phật giáo yêu nước Thái Nguyên, Trụ trì chùa Phủ Liễn, đích thân tìm Nguyễn Vũ Pháp để nhờ anh làm ngôi nhà Tổ tại chùa này. Nhà Tổ có 3 tầng, mỗi tầng 400 mét vuông sàn, hai tầng trên, nhà chùa chọn chất liệu gỗ lim, làm đúng kiểu nhà cổ Đồng bằng Bắc Bộ. Đại đức bảo: "Tôi yêu nhà gỗ Đồng bằng Bắc Bộ, vì kiểu nhà này giàu tính dân tộc, là văn minh lúa nước, là vật liệu tự nhiên. Nhà giản dị mà tôn quý, bền vững mà thoáng đãng, đẹp đẽ mà trang nghiêm. Đó là cha, là mẹ, là chị che chở tâm hồn Việt tự bao đời". Đại đức rất tự hào vì ngôi nhà Tổ ấy "xứng tầm" với ngôi chùa của mình.

Tự hào là phải. Chùa Phủ Liễn đã từng nuôi giấu, che chở nghĩa quân sau khởi nghĩa Thái Nguyên thời Pháp thuộc. Bây giờ, cách chùa gần 800 mét, còn có ngôi đền, thờ một yếu nhân của cuộc khởi nghĩa - binh biến ấy, đó là ông Đội Cấn. Năm 1946, tại chùa này, đã đặt một hòm phiếu để bầu cử Quốc Hội nước Việt Nam dân chủ cộng hòa trong cuộc tổng tuyển cử đầu tiên của chế độ.

Nhà gỗ cổ thì phải đi đôi với đồ nội thất cổ. Vì thế, Nguyễn Vũ Pháp cũng là chuyên gia về đồ cổ, đồ giả cổ. Anh có thể nói không dừng về sập trắc, sập gụ, tủ chè, ghế đơn, trường kỷ, khảm trai, khảm ốc và đồ gốm - sứ.

- Nếu anh muốn có đồ cổ thì cứ bảo em. Không bao giờ anh phải dùng đồ rởm. - Pháp bảo thế.

Anh cũng vừa nhận được yêu cầu làm 2 ngôi chùa một cột mới, tỷ lệ 2/3, so với chùa Một Cột Hà Nội. Hai ngôi chùa một cột này, sẽ được đặt tại Phật địa Việt ở Nê Pan. Nê Pan là đất Phật. Thế là kiến trúc Phật giáo độc đáo nhất Việt Nam, độc đáo nhất thế giới này, sẽ có mặt tại Tây Trúc, nơi mà bất cứ phật tử nào cũng đều mong đến được.

Biết Nguyễn Vũ Pháp đã lâu, biết việc anh làm, tôi vẫn gọi đùa Pháp là ông "Lỗ Ban Hải Hậu".

Nếu giời cho có của, một lúc nào đó tôi sẽ về xóm 4, xã Hải Bắc, huyện Hải Hậu, tỉnh Nam Định để tìm Pháp. Tôi sẽ nhờ anh làm cho một nhà gỗ cổ Đồng bằng Bắc Bộ trên đất nhà, kê một sập, để ngày ngày ngồi thiền cho khỏe tâm, khỏe sức, chả ở phố nữa.